Vanwege het coronavirus werken onze medewerkers thuis.

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Architectuur De onlangs geopende Luma-toren in Arles, een prestigieus project met felle voor- en tegenstanders, verandert het karakter van het Zuid-Franse stadje. Van Gogh zou er de huur niet meer kunnen betalen.

De nieuwe Luma-toren in Arles moet je zien bij het vallen van de avond, als de voor de Canadees-Amerikaanse architect Frank Gehry zo typerende gewrongen structuur het warme, late zonlicht reflecteert. Dat het gebouw het Provençaalse licht vangt zoals Vincent van Goghs schilderijen dat honderd jaar geleden deden, zoals Gehry claimt, is dan plots geloofwaardig.

De 56 meter hoge toren, genoemd naar de gelijknamige stichting van de Zwitserse kunstverzamelaar Maja Hoffmann, is bekleed met ruim elfduizend roestvrij stalen schubben. Hij domineert de skyline van het Zuid-Franse stadje van vijftigduizend inwoners, én het publieke debat. Want waar de een hoopt op een ‘Bilbao-effect’ (naar de manier waarop Gehry’s Guggenheim-museum de Spaans-Baskische stad op de kaart zette) vreest de ander dat Arles tegenspartelend de moderniteit in wordt gesleurd.

Mustapha Bouhayati, directeur van de Luma-stichting en vertrouweling van Maja Hoffmann, is gewend kritiek te pareren. „Het is een militante daad om een dergelijk project uit te voeren in zo’n kleine stad. In Amsterdam gaat men niet aan de mensen vragen of zij het Stedelijk een goed idee vinden”, zegt de stijlvol geklede Franse Marokkaan op de begane grond van de Luma-toren. Vlakbij zoeven de eerste bezoekers van de dag door de metalen rodelbaan vanaf de derde verdieping, een installatie van de Duitse kunstenaar Carsten Höller. „Sinds de opening krijg ik vooral positieve reacties van de Arlésiens”, zegt Bouhayati. „De mensen zijn trots, wat zij hier zien verandert hun zelfbeeld.”

De 65-jarige Hoffmann zelf geeft weinig interviews. Zij is beducht voor het stempel van „de rijke erfgename tegen wie niemand zich kan verdedigen”, vertrouwde ze de Franse krant Le Monde toe tijdens de opening op 26 juni, zeven jaar nadat de werken begonnen. Haar fortuin wordt geschat op meer dan zes miljard euro. Haar overgrootvader was Fritz Hoffmann-La Roche, de stichter van de Zwitserse pharmareus Hoffmann-La Roche, nu Roche.

Maar Hoffmann is niet zomaar een miljardair met Arles als haar zoveelste speeltje, daar zijn vriend en vijand het wel over eens. Ze groeide op in Arles nadat haar vader Luc, ornitholoog en medeoprichter van het Wereldnatuurfonds, in de jaren veertig in de Camargue was neergestreken, het waterrijke natuurgebied bij Arles, en zijn fortuin inzette voor behoud van de lokale biodiversiteit. Luc Hoffmann stond ook aan de basis van de Van Gogh-stichting en sinds 2014 het Van Gogh-museum in Arles. Maja zelf geeft al jaren financiële steun aan Les Rencontres d’Arles, het fotofestival dat ’s zomers meer dan honderdduizend bezoekers trekt.

„Maja is meer verankerd in Arles dan ikzelf, en haar liefde voor de stad staat buiten kijf”, zegt documentairefotograaf Mathieu Asselin in zijn studio in de oude stad. Hij komt uit de regio Aix-en-Provence maar is opgegroeid in Venezuela en heeft lang in de Verenigde Staten gewoond. Sinds vier jaar is Arles zijn thuis.

„Ik geef toe dat ik iemand ben die profiteert van het nieuwe Arles”, zegt Asselin. „Mijn probleem is het geld dat dit allemaal mogelijk maakt en wat dat zegt over de ongelijkheid in de wereld. Een dergelijk fortuin kan niet bestaan zonder dat er ongelijkheid aan ten grondslag ligt.”

„Mijn probleem is niet zozeer het geld als wel hoe Maja Hoffmann het heeft aangepakt”, zegt Asselins zakenpartner Sergio Valenzuela Escobedo, een Chileense curator die al tien jaar in Arles woont. „Haar mogelijkheden waren onbegrensd en dan kiest zij voor Frank Gehry en het Bilbao-effect.” „Architectuur van de jaren negentig”, moppert Asselin.

Vroeg of laat komt in een gesprek over de Luma-toren gentrificatie ter sprake, een fenomeen waar ook Bilbao mee te maken kreeg. Sinds de Luma-stichting in Arles is neergestreken zijn de huizenprijzen er verdriedubbeld. Veel Arlésiens vrezen uit de markt te worden geprijsd door rijke Parijzenaars die plots een tweede huis willen in het trendy Arles. Het gevaar is, zegt Corinne Dumas, uitbater van boekenwinkel Atelier Cinq, „dat die tweede huizen een groot deel van het jaar leeg zullen staan terwijl Arlésiens met bescheiden inkomens zich geen woning meer kunnen permitteren”. Tegelijk proberen veel bewoners een graantje mee te pikken door hun woning te verhuren via Airbnb.

Campus Sauvage, een collectief van linkse activisten, voerde op de dag van de opening actie tegen gentrificatie. Maar de communist Hervé Schiavetti, tot vorig jaar negentien jaar burgemeester van Arles, was juist een van de grootste pleitbezorgers van het Luma-project. „Dankzij Maja Hoffmann zal Arles in New York, Londen, Berlijn over de tong gaan”, zei Schiavetti in 2016. Hij droomde van een half miljoen extra bezoekers per jaar.

„Schiavetti trof bij zijn aantreden een arbeidersstadje aan waaruit alle industrie was weggetrokken”, zegt Corinne Dumas in het kantoor van de communistische partij op de volkse Place Voltaire, dat ze tijdens het fotofestival huurt als tijdelijke verkoopplek. „Arles moest zichzelf heruitvinden. Toen Maja Hoffmann met het Luma-project kwam, was het moeilijk om nee te zeggen. De familie had een geschiedenis in Arles. Maja wilde kunst en ecologie combineren. En al die culturele activiteit ging de horeca ten goede komen. Wat doe je dan als je als stad op de knieën zit?”

Critici voeren aan dat Hoffmann niet alleen uit liefdadigheid handelt. Zij heeft de afgelopen jaren de mooiste hotels van Arles opgekocht, waardoor zij zelf financieel zal profiteren van het Luma-effect. Daar tegenover staat dat zij de stad behalve de toren ook een prachtig park cadeau heeft gedaan.

De Luma-toren is gebouwd op een oud terrein van de Franse spoorwegen, de grootste werkgever van de stad tot het terrein in 1984 werd gesloten. „Toen Maja zei dat zij hier een park wilde, was mijn eerste reactie: werkelijk, hier?”, zegt Bas Smets, de Belgische landschapsarchitect met wie Hoffmann in zee ging. Smets trof een betonnen plaat aan op een stenen ondergrond. De aarde voor het park moest van elders worden aangevoerd, het water afgetapt uit een naburig kanaal.

De Luma-toren is de blikvanger van het Parc des Ateliers van Luma in Arles. Over 15.000 vierkante meter strekt zich een campus voor de kunsten uit. In het Atelier Luma worden nieuwe materialen vervaardigd op basis van lokale grondstoffen als zout en zonnebloemolie. Van de Koreaan Koo Jeong A is er OooOoO: een fluorescerend skatepark. Er is een permanente collectie met de archieven van kunstenaars uit de jaren tachtig zoals Nan Golding, Annie Leibovitz en Derek Jarman. Info: www.luma.org

„Er was hier een semi-woestijnklimaat”, zegt Smets tijdens een wandeling langs een verkoelende vijver en perfecte gazons. „Wij zijn erin geslaagd dat te veranderen. De temperatuur is gedaald met vier tot acht graden.”

Hoffmanns idee met het park, zegt Smets, „was om een gemengd publiek te trekken. Ze wilde dat iemand die niet geïnteresseerd is in kunst er ook iets aan heeft.” Die opzet is wat hem betreft geslaagd. „Ik zie mensen ’s ochtends tai chi doen in het park en ’s avonds yoga. Arles is een stenen stad, de mensen hier snakten naar groene ruimte.”

Maar ook het spoorwegterrein was voer voor polemiek. Toen Hoffmann het in 2013 aankocht, was het fotofestival plots zijn belangrijkste expositieruimte kwijt. Toenmalig directeur François Hebel nam uit protest ontslag. „Geconfronteerd met de dollars van Maja Hoffmann wegen de Rencontres, hun geschiedenis en hun tienduizenden bezoekers blijkbaar niet zwaar genoeg”, fulmineerde hij.

De ruzie lijkt bijgelegd: de Luma-stichting heeft het gerenoveerde Atelier Mécanique op jaarbasis ter beschikking gesteld aan het fotofestival.

De ontwikkelingen in Arles staan niet op zichzelf. In Parijs steken miljardairs uit de luxe-industrie elkaar de ogen uit met prestigieuze kunstprojecten: de Bourse de Commerce van François Pinault, en de Fondation Louis Vuitton (ook al door Frank Gehry) van Bernard Arnault. Maja Hoffmann, zeggen haar pleitbezorgers, heeft tenminste geen product te verkopen.

„Op zich is privaat ondernemerschap als tegengewicht voor de officiële cultuur niet slecht. Maar de privatisering van de cultuur stemt ook tot nadenken”, zegt fotograaf Mathieu Asselin. „Ik heb net een beurs gekregen van de Franse staat voor een project dat heel kritisch is over de staat. Zou een stichting zoiets doen?”

Op de Place Voltaire betreurt Corinne Dumas het einde van een tijdperk. „Het Voies off-festival [dat parallel aan de Rencontres vooral aanstormend fototalent presenteert, red.] is dit jaar voor het eerst in 25 jaar niet doorgegaan. De stad en de regio hebben de subsidies ingetrokken. Want als er privé zoveel wordt geïnvesteerd in cultuur, waarom zou de overheid er dan nog geld voor uittrekken?”

De tijd dat kunstenaars, in navolging van Van Gogh, in Arles kwamen wonen om de hoge levenskwaliteit en lage huren is voorbij, vreest Dumas. „Dat is een mondiale ontwikkeling waaraan Arles niet kan ontsnappen. Het is eigenlijk een wonder dat het nog zo lang heeft geduurd.

Heeft u een tip over dit onderwerp, ziet u een spelfout of feitelijke onjuistheid? We stellen het zeer op prijs als u ons daarover een bericht stuurt. U kunt ons ook anoniem een tip geven.